ONDERZOEK | 6 min.
Toen inwoners uit Vlaams-Brabantse gemeenten op 20 mei 2020 de individuele waterkraan moesten dichtdraaien, bleek dat water op andere plaatsen in hun gemeente vrijelijk kon wegvloeien. Aanzienlijke verschillen in het waterbeheer duiden erop dat gelijkschakeling van het waterbeleid en handhaving dringend nodig zijn.
Tijdens de waterschaarste van afgelopen voorjaar kwamen tegenstrijdigheden in het gemeentelijke waterbeheer duidelijk naar de oppervlakte. De droge kranen en extra strenge droogtemaatregelen waren bij de overheid de doorslag om het Vlaamse waterbeleid onder de loep te nemen en werk te maken van structurele plannen.
Bewuster omgaan met water
Verzuchtingen van de burger
Inwoners van verschillende Vlaams-Brabantse gemeenten delen op sociale media volop hun onbegrip bij het waterbeheer binnen de eigen gemeente. Meestal gaat dit over bemalingswater (water opgepompt bij bouwwerven om een project bouwklaar te maken) dat rechtstreeks in de riolering wordt geloosd, maar ook over het besproeien van gemeentelijke sportvelden, grasvelden en té groene voortuinen tijdens perioden van droogte. Deze frustraties worden alleen maar groter wanneer strenge droogtemaatregelen worden opgelegd. Er lijkt weinig actie te komen en nog minder controle op overtredingen. Het vertrouwen in de eigen gemeente lijkt op zo’n moment helemaal zoek.
Begin juni 2020 verscheen in de pers dat inwoners uit Sint-Amandsberg (Gent) het beu waren dat er zoveel werfwater wegstroomde in de riool. Burgers hebben toen zelf een tankwagen gehuurd en duizenden liters water gered en verdeeld. Ook in Merchtem (Vlaams-Brabant) voelden buurtbewoners zich geroepen om zelf het heft in handen te nemen bij het ondergaan van deze waterverspilling. Het besef van de waarde van water begint op dergelijke momenten pas echt door te dringen.
België behoort volgens de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) tot de slechtste landen wat betreft de balans tussen waterbevoorrading en de vraag naar water. Ze verzamelen data van Europese lidstaten die deze gegevens gebruikt om de belangrijkste trends in de lidstaten te analyseren. De laatst gepubliceerde gegevens bij OESO voor België hebben betrekking op 2013 of het laatste beschikbare jaar. Gegevens van vóór 2009 zijn niet in aanmerking genomen. Hieronder zie je dat het OESO gemiddelde (groene balk) 9.8% is, terwijl het voor België 31% (rode balk) is. We gebruiken dus een aanzienlijk aandeel van de beschikbare waterhoeveelheden. Spanje (33.6%) en Israël (50.2%) scoren nog hoger.
België heeft maar een beperkte waterbeschikbaarheid per inwoner omwille van hoge bevolkingsdichtheid, hoog gebruik voor de industrie, intense landbouw en veeteelt. Zoals je hieronder kan zien is de waarde voor België 65.4 m³ (rode balk), en het OESO gemiddelde 116.2 m³ (groene balk). Landen die nog lager scoren zijn: Estland, Polen , Slovakije, Tsjechië, Hongarije, Duitsland en Denemarken.
Heel wat burgers, veelal groene initiatieven en gemeenteraadsleden die sterk begaan zijn met de waterproblematiek kaarten het al langer aan. Het waterbeleid staat in veel gemeenten nog ver achterop.
Ook experts slaan voor deze problematiek al langer op tafel. Het lijkt haast onwerkelijk, omdat België toch meestal aanzien wordt als een land waar het veel regent en overstroomt. Maar de hele waterkringloop zit complex in elkaar en vraagt op vele fronten grondige bijsturing. ‘Toen afgelopen voorjaar enkele dagen geen water uit de kraan kwam in Overijse, is de bom ontploft’, zegt Marijke Huysmans, Hoogleraar grondwaterhydrologie bij de VUB. ‘Ik krijg regelmatig berichten en mails van gemeenten en burgers die vragen hoe en wat ze nu al kunnen doen. Er is vanuit gemeenten en burgers wel vraag naar duidelijke handvaten. Bij deze complexe materie gaat het vaak eerder over onwetendheid dan over slechte wil.’
Hieronder zoomen we beknopt in op enkele Vlaams-Brabantse gemeenten die gemene delers en verschillen tonen in aanpak. Niet alle gemeenten die voor dit onderzoek werden benaderd hebben gereageerd. Via gemeenteraadsverslagen die openbaar te raadplegen zijn via de website van je eigen gemeente, kan je zelf heel wat informatie over de stand van zaken rond dit thema terugvinden.
Aanpak hangt af van prioriteiten gemeente
Meldingen en klachten omtrent waterbeheer gericht aan de gemeente, worden meestal wel besproken op een gemeenteraad, maar concrete actie en terugkoppeling wordt niet altijd ondernomen. Terwijl sommige gemeenten er al langer aandacht aan geven, zijn andere gemeenten nog niet begonnen aan de opmaak van een droogte -of hemelwaterplan (brengt de situatie in kaart van wat men doet met het hemelwater en de aanpak bij droogte). Sommige gemeenten wachten ook liever op structurele richtlijnen van hogere hand.
Naar aanleiding van wat er zich afspeelde in Vlaams-Brabant zag je op gemeenteraden van eind mei of eind juni 2020 dat de droogte vaak last-minute als extra agendapunt werd toegevoegd. Dit werd dan in de meeste gevallen besproken binnen het kader van aanpassingen van het reglement rond bemalingswater bij het uitreiken van bouwvergunningen, omdat hierover de meeste klachten kwamen.
De gemeente Overijse, die ook aandeelhouder van De Watergroep is en vorige lente een van de ergst getroffen gemeenten was van de wateronderbrekingen, beschikt over een snel werkend crisisplan bij watersnood (zie deel 1). Zij zouden voor een deel van de gemeente reeds over een basishemelwaterplan beschikken. Zij hebben verschillende waterstations die vernieuwd moeten worden en werken momenteel aan een gloednieuw waterproductiecentrum op een zeer hoge locatie, hetgeen technisch gezien ideaal gelegen is.
Zemst was de tweede gemeente die beschikte over een hemelwaterplan. Er komt nu een tweede hemelwaterplan aan waarbij klimaatadaptatie centraal staat. De waterbemalingsregels werden ook aangepast. Verder hebben ze concrete onthardingsplannen op verschillende vlakken en een bomenplan en zijn bezig met een gebiedsvisie Open Ruimte in Zemst (ORIZ) dat met groen en blauw in de gemeente bezig is.
Een gemeente is dikwijls verblind door de kleur van de eigen bril waardoor men teveel kijkt en denkt op korte termijn
Fred Van Santfoort
Grimbergen nam het verbruik van grond -en leidingwater in zijn gemeenteraad van 28 mei op in het kader van het onderhoud van zijn voetbalterreinen. Een aantal buurtbewoners meldden op 4 mei via een brief dat in maart en april gedurende verschillende weken volop grondwater opgepompt werd ter besproeiing van de voetbalvelden in Humbeek. Het gemeentebestuur ging hiermee in overtreding met wat Vlaams Minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Koen Van Den Heuvel in 2019 op vraag van buurtbewoners eerder had meegedeeld: “Iedereen die grondwater oppompt, dient over een omgevingsvergunning te beschikken. De enige uitzonderingen zijn voor huishoudelijk gebruik van maximum 500 m³ per jaar en voor handpompen.” Voor KFC BorgtHumbeek was er geen grondwater-vergunning gekend voor de velden aan de Nachtegaallaan. Dit oppompen werd pas op 15 april stopgezet na herhaaldelijke vraag. Er werd toen overgeschakeld naar leidingwater via een standpijp voor het vullen van buffervaten om het pas ingezaaide hoofdveld te kunnen vrijwaren. Tussen 15 april en 13 mei kwam een 1.500 m³ water (1.500.000 liter) kostbaar drinkwater op de groene grasvelden terecht. Voor het leidingwaterverbruik op de andere voetbalvelden had men geen cijfers, maar samengeteld zou in die periode hiervoor een grote hoeveelheid leidingwater zijn verbruikt. De geloofwaardigheid om de weken daaropvolgend bij de burger beperkende maatregelen op te leggen bij het watergebruik kreeg een flinke knauw. Via openbaarheid van bestuur kregen we hierop de volgende uitleg:
‘Door het vervroegd stopzetten van de voetbalcompetitie in maart 2020, werd er door de gemeente proactief gehandeld en werden de voetbalvelden al begin april bezaaid. Normaal is dit pas half mei en mag men de velden niet betreden tot half juli. In april was de temperatuur sterk gestegen, was er veel zonlicht en schrale wind. Door de aanhoudende droogte moesten de velden beregend worden om de kiemende zaadjes en investeringen niet verloren te laten gaan. Na 3 weken waren de zaden jonge grasplantjes geworden en kon de frequentie van het beregenen verminderd worden. Naar aanleiding van een Collegebeslissing van 4 mei 2020 werd er dan een afsprakennota opgesteld betreffende het sproeien van voetbalterreinen.’
De gemeente liet ook weten dat zij momenteel wel bezig zijn met de opmaak van een nieuw klimaatplan. Dit plan zou een luik bevatten over klimaatadaptatie met onder andere; risico- en kwetsbaarheidsanalyse, prioritering en een voorstel van maatregelen. De gemeente werkt hiervoor samen met ZES en Sumaqua. Dit volledige proces is participatief met de bedoeling om zoveel mogelijk betrokken actoren maximaal te informeren over deze problematiek, dus ook hun inwoners. Ook bronbemaling en hergebruik van grondwater zou hierin worden opgenomen. De dienst vergunningen legt in afwachting van de Vlaamse wetgeving wel reeds infiltratie en hergebruik op waar dat mogelijk is.
Volgens het gemeenteraadsverslag van 25 juni van Steenokkerzeel zouden er ook meldingen geweest zijn van het besproeien van voetbalvelden met grondwater. ‘De voetbalclubs werden gecontacteerd en werden gewezen op de voorwaarden in hun vergunning met betrekking tot het gebruik van grondwater, alsook op de besluiten van de gouverneur’, meldt Annelien Symons, afdelingshoofd grondgebiedzaken. Een nieuw reglement rond waterbemaling ging in de gemeente in voegen op 1 juli 2020. Het aantal bemalingsaanvragen zou over het algemeen beperkt zijn.
Kampenhout, die rond bronbemaling al een reglement had, heeft deze bij de droogtemaatregelen onmiddellijk verstrengd; retourbemaling (opgepompt grondwater dat in de nabijheid weer in de bodem wordt teruggebracht) waar mogelijk, een extra buffer van 10.000 liter in plaats van minimum 1000 liter voorzien, werken met een sonde-gestuurde bemaling (apparaat dat ervoor zorgt dat de pomp alleen maar werkt als het nodig is) geldend gedurende de meest droogtegevoelige periode (april tot en met september).
Water is geen verworvenheid die gegeven is voor een eeuwigheid
Schepen Vilvoorde
In Vilvoorde was er tijdens de droogte actieve vraag om bemalingswater te kunnen gebruiken. Het bleek niet zo makkelijk om dit praktisch te kunnen opnemen in de vergunning en het water ter beschikking te stellen. Uiteindelijk waren er twee werven waar men water kon nemen. ‘We hebben het toen niet aan de grote klok willen hangen, omdat wij in onze industriestad met het bijkomend probleem zitten van vervuild grondwater door de zware industrie van vroeger’, zegt Barbara de Bakker (Groen), Schepen van mobiliteit, ruimtelijke ordening, natuur en milieu. Naar de volgende zomer toe willen zij de voorwaarden van oppompen van grondwater aanscherpen. ‘Zo zal de bouwheer verplicht worden een staalafname van het water te laten analyseren. Dit zou dan mee moeten worden opgenomen in de vergunningsvoorwaarden.’
De gemeente Opwijk heeft dan weer wél gebruik kunnen maken van opgepompt werfwater voor zijn groendienst. Dit werd bekomen onder druk van INZET , een lokaal en niet-partijgebonden initiatief. Op één plaats heeft men een groot vat gezet waar de buren water konden komen halen (vanuit het bouwproject zelf), maar dit systematisch doen zag de gemeente niet direct mogelijk. De beslissing om een droogteplan op te maken werd, ondanks dat het al een aantal keer op de agenda gebracht werd, uitgesteld tot na de zomer. ‘We dachten dat we daar, na overleg met de landbouwraad, middenstandsraad en andere organisaties om zuiniger om te gaan met water, onmiddellijk al mee zouden kunnen starten. We zagen niet in waarom we zouden moeten wachten‘, zegt Bert De Wel van de oppositiepartij Groen en gemeenteraadslid. De gemeente is voor het opstellen van droogteplannen liever zeker, met duidelijke richtlijnen van de overheid. ‘Aangezien burgemeester Inez De Coninck (n-va) in het Vlaams parlement zit, kan ze wel goed opvolgen wat er vanuit het Vlaamse gewest precies gevraagd zal worden‘, zegt De Wel nog.
Gemeenten blijken traag, wat dit soort problemen betreft, en waterhuishouding staat vaak helemaal achteraan op de agenda. ‘Een gemeente is dikwijls verblind door de kleur van de eigen bril waardoor men teveel kijkt en denkt op korte termijn’, zegt Fred Van Santfoort, bestuurder bij Noordlicht (een burgercoöperatie die werkt aan klimaatproblematiek). ‘Op sommige plaatsen wordt er eindelijk aan gedacht om water mee op te nemen in het luik adaptatie binnen de klimaatactieplannen, maar dan gaat het vaak over verkoeling brengen in de openbare ruimte.‘ Belangrijke punten zoals ontharden, regenwater infiltreren in plaats van afvoeren, regenwater hergebruiken, bemalingswater op bouwwerven nuttig gebruiken kregen bij de meeste gemeenten nooit echt de aandacht die nodig is.
Wachten op de overheid
De technische dienst van de gemeente Meise is recent gestart met de opmaak van een hemelwaterplan. ‘Wij verwachten van de overheid wel meer inhoudelijke verduidelijking rond hemelwaterplannen en droogteplannen en voorbeelden van lastenboeken. Daarnaast zouden we graag een aanpassing zien in het Vlaams Reglement betreffende de milieuvergunnning ( Vlarem II), zodat niet alle gemeenten initiatieven moeten nemen om strengere voorwaarden op te leggen aan bronbemalingen’, zegt Leo vander Kerken, hoofd van de milieudienst. Ook de Provincie zou volgens hem initiatieven kunnen nemen in de richting van standaardteksten en goede voorbeelden, zoals een keuzelijst van mogelijke bijzondere voorwaarden waaruit in functie van de situatie dan gekozen kan worden.
In Hoeilaart hebben ze bij de laatste bemalingsprojecten het opgepompte water aangeboden aan de bewoners. Er is toen massaal water afgehaald aan de pompinstallatie. ‘We zorgen ervoor dat bemalingswater, indien geloosd, terecht komt in onze beken en niet in onze riolering. Een techniek zoals retourbemaling is niet altijd mogelijk in gebieden met een zeer hoge grondwaterstand, zoals in Hoeilaart in de vallei het geval is’, zegt Marc vanderlinden, Schepen van Infrastructuurprojecten, Wonen, Patrimonium en Begraafplaatsen. Hoeilaart heeft zijn eigen waterwinning en draait dus op zijn eentje. De oplossing is om noodverbindingen te hebben met buurgemeenten die kunnen opengezet worden bij problemen. Zij hebben momenteel twee kleine verbindingen met de watertoren van Jezus-Eik en de watertoren van Maleizen. Er dienen verdere investeringen uitgevoerd te worden om de verbindingen tussen de verschillende watertorens beter te maken. ‘De overheid zou de kosten van de waterfactuur laag moeten houden, zodat de nodige investeringen terwijl kunnen plaatsvinden’, zegt de Schepen nog.
Hemelwaterplannen en droogteplannen
In het antwoord op een parlementaire vraag van 3 juni 2020 werd duidelijk dat van de 300 Vlaamse gemeenten slechts 22 gemeenten een hemelwaterplan hadden, de meeste recente cijfers waarover de VMM toen beschikte. Op dit moment zouden er volgens de VMM 71 gemeenten de opmaak van een HWDP (hemelwater -en droogteplan) hebben aangevat of gefinaliseerd. De volgende bevraging naar de stand van zaken van opmaak van een basis -en detailhemelwaterplan zou starten op 21 april. ‘Dat sommige besturen geen hemelwaterplan hebben geeft weer hoe laag het thema water/droogte op de agenda stond. Dit toont aan dat de aanpak van de structurele droogteproblematiek waarmee Vlaanderen kampt en waar de Minister via de Blue Deal volop werk van maakt hard nodig is‘, zegt de woordvoerder van het Kabinet Zuhal Demir.
De overheid maakt op dit moment volop werk van een stevig waterbeleid. Met haar Blue Deal zal dit impact hebben op alle spelers die hierin belangrijk zijn: industrie, landbouwers, bouwsector, lokale overheden, maar ook u en ik, als gewone watergebruikers. Deze plannen moeten op heel veel lagen en niveaus in onze samenleving doorsijpelen en dat vraagt tijd, net zoals bij water. ‘Tegen 2024 zullen lokale overheden verplicht worden om hemelwaterplannen -en droogteplannen (HWDP) op te maken’, voegt de woordvoerder toe.
Een bezorgdheid van gemeenten is de kostprijs die hieraan vasthangt. Dit gaat het lokaal bestuursniveau extra geld kosten, zonder dat daar onmiddellijk een rechtstreekse financiële opbrengst voor dit bestuursniveau tegenover staat.
Toegang tot watergerelateerde subsidies zal vanaf 2024 worden gekoppeld aan het beschikken over een dergelijk plan.
Binnen de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid (CIW) is een project opgestart dat uitvoering zal geven aan deze opdracht. Dit project heeft volgende outputs: De opmaak van een blauwdruk voor een hemelwater -en droogteplan;
de opmaak van een goedkeuringsprocedure voor de vaststelling van een hemel-water -en droogteplan; aanpassen van de wetgeving zodat het ontvangen van watergerelateerde subsidies afhankelijk wordt gemaakt van een hemelwater- en droogteplan en de opmaak van een voorstel tot subsidieregeling voor acties uit de hemelwater- en droogteplannen.
De Provincie ondersteunt de opmaak van het hemelwaterplannen wel al sinds 1 januari 2017. In het persbericht van 15 februari van de provincie Vlaams-Brabant stond dat de gemeente Kortenberg een provinciale toelage kreeg van 20.712 euro voor het opstellen van een hemelwaterplan. De gemeente Kortenberg is al de vijfde gemeente in Vlaams-Brabant die de subsidie aanvraagt. Herent, Zemst, Kortenaken en Leuven ontvingen al langer subsidie voor een afgewerkt hemelwaterplan. De subsidie bedraagt (eenmalig) 6 euro per hectare plangebied, met een maximum van 90% van de werkelijke studiekost voor de opmaak van (minstens) een (basis)hemelwaterplan. De Provincie meldt dat er op dit ogenblik een 25-tal andere gemeenten bezig zijn met de opmaak van een hemelwaterplan. Vier hiervan zullen binnenkort een subsidieaanvraag indienen. ‘Wie de uitvoering van de acties uit de hemelwaterplannen financiert, hangt af van het type actie en wie ervoor verantwoordelijk is. Elke actiehouder is zelf verantwoordelijk om hierin prioriteiten te stellen en de nodige budgetten te voorzien’, aldus de beleidsadviseur van de Gouverneur.
Aan het opmaken van hemelwater -en droogteplannen gaat een grondige studie vooraf die heel wat tijd vraagt. Wanneer de overheid dit binnen 3 jaar zal verplichten, moet dat het gemeentelijke waterbeleid een grote sprong voorwaarts laten maken.
Vorig deel gemist?
Deel 1 | 26 februari, 2021 | vertelt wat er precies gebeurde in mei 2020 tijdens de strenge droogtemaatregelen en wat het aandeel van burgers en de watermaatschappij was in de week van Hemelvaart. Hier gaan we dieper in detail en antwoorden zoeken op vragen die burgers zich stellen.
Geraadpleegde bronnen: Marijke Huysmans - Hoogleraar grondwaterhydrologie VUB / Parlementaire documenten / Gemeenteraadsleden / Gemeenteraadsverslagen gemeenten / Lokale burgerinitiatieven / De burger.
Onderzoek en artikels : Sofia Van Nuffel
Foto’s: Louis Lammertyn, MyDS Myriam De Smet & burgers
Met bijzondere dank aan enkele wakkere burgers
Ga naar overzicht onderzoek Watersnood in Vlaams-Brabant
Lees ook Deel 1 Watersnood in Vlaams-Brabant
You can read this article in English by clicking here.
Vond je het interessant? Dan kan je dit artikel waarderen met een vrije donatie.
Misflits.be biedt toegang aan iedereen met een oplettend oog en waardering voor buitengewone berichtgeving. We waken er over dat dit ten allen tijde gebeurt op een respectvolle en constructieve manier. We geven geen gevolg aan vragen, berichten en opmerkingen die de waardigheid en het privéleven van mensen kunnen aantasten.
Doe mee aan ons tweedelig lezersonderzoek! (neemt slechts 5 minuten van je tijd, voor Misflits van onschatbare waarde) 1) Wie ben je en wat verwacht je van onafhankelijke media? & 2)Waarover wil jij samen met Misflits meedenken?
Op de hoogte blijven via de nieuwsbrief? Schrijf je hier in.